Bài giảng Ngữ văn Lớp 8 - Tiết 95: Tập làm một bài thơ tự do

TẬP LÀM MỘT BÀI THƠ TỰ DO 
HOẠT ĐỘNG 1 KHỞI ĐỘNG 
Hãy đọc một bài thơ bốn chữ hoặc năm chữ mà mình đã làm ở lớp 7 . Từ đó, HS chia sẻ một vài lưu ý khi làm thơ bốn chữ hoặc năm chữ. 
HOẠT ĐỘNG 2 HÌNH THÀNH KIẾN THỨC 
I. TÌM HIỂU VỀ ĐẶC ĐIỂM CỦA THƠ TỰ DO 
1. Tìm hiểu đặc điểm của thơ tự do qua bài thơ “Xó bếp” (Nguyễn Duy) 
Ngữ liệu: Bài thơ: Xó bếp (Nguyễn Duy) 
Nơi ấy 
mẹ ta nhễ nhại mồ hôi 
đàn con lóc nhóc khóc cười 
buổi nhá nhem len lén mò cơm nguội 
bảy sắc cầu vồng trong xó xỉnh lọ lem 
Nơi ấy 
ta nướng khoai lùi sắn 
xoa xít hít hà... thơm bùi cháy họng 
lấm tấm đầy đầu bụi bồ hóng 
lép bép lửa tàu cau 
râu tôm nấu với ruột bầu 
húp suông 
Nơi ấy vùng ta còn đun rạ đun rơm 
cơm nếp cứ thơm canh cua cứ ngọt 
con cá kho dưa quả cà kho tép 
việc vặt giúp bà ta từng quen tay 
gạo chiêm ghế ngô gạo mùa độn khoai 
bà dạy ta chữa khê chữa nhão 
ngọn lửa giữ qua đêm dai trong trấu 
âm ỉ lòng ta đến bao giờ 
Nơi ấy 
nhá nhem giữa quên và nhớ 
đỉnh núi hiện lên bóng bà và mẹ 
mây chiều hôm gánh gạo đưa ta 
tất tưởi đường xa cầu vồng ráng đỏ 
Mặt trận dời vào sâu 
ngày mai ta dừng chân nơi nào 
khoảng trống phía trước vẫn bỏ ngỏ 
đâu biết những gì chờ ta đằng kia 
chỉ biết đời ta khởi đầu từ nơi ấy... 
Mặt trận đường 9 - Nam Lào, 1971 
 (Trích Xó bếp , Tập thơ Mẹ và Em , Nguyễn Duy, NXB Thanh Hoá, 1987) 
PHT SỐ 1: Tìm hiểu đặc điểm của thơ tự do qua ví dụ cụ thể 
Tên bài thơ: Xó bếp (Nguyễn Duy) 
Đặc điểm 
Hình thức 
 Số tiếng trong dòng thơ 
 Số dòng trong khổ thơ 
 Vần 
 Nhịp 
 Biện pháp tu từ 
 Từ ngữ, hình ảnh độc đáo 
Nội dung 
 Để tài, hình tượng, cảm hứng chủ đạo 
 Mạch cảm xúc 
Số tiếng trong một dòng : tự do, linh hoạt, không đều nhau. . 
Số dòng trong mỗi khổ : 5 khổ, số dòng linh hoạt trong mỗi khổ. 
* Hình thức 
Gieo vần : hai khổ đầu gieo vần chân (hôi – nguội; họng - hóng); ba khổ cuối không gieo vần. 
Nhịp thơ : Nhịp thơ linh hoạt, phù hợp với cảm xúc của nhà thơ: dòng ngắt nhịp 2/4, dòng ngắt nhịp 3/2/3, dòng ngắt nhịp 4/5,... 
01 
02 
03 
04 
+ Phép điệp ngữ: Nơi ấy được lặp lại 5 lần trong bài thơ. 
Biện pháp tu từ 
+ Sử dụng phép liệt kê các kỉ niệm thời thơ ấu của nhà thơ gắn với xó bếp. 
Sử dụng nhiều từ láy đặc sắc ( nhễ nhại, lóc nhóc, len lén, xó xỉnh, xoa xít hít hà, lấm tấm, lép bép, âm ỉ, nhá nhem, tất tưởi ) 
+ Hình ảnh trung tâm là nơi ấy – xó bếp, nơi lưu giữ biết bao kỉ niệm, kí ức thời thơ ấu của nhà thơ . 
Hình ảnh 
+ Hình ảnh về người thân, về ấu thơ lần lượt hiện lên qua trí nhớ của nhà thơ khi nghĩ về xó bếp. 
- Đề tài : tình cảm gia đình 
* Nội dung 
- Hình tượng trung tâm : Xó bếp – nơi kết tinh bao nhiêu yêu thương, nơi lưu giữ bao kỉ niệm đẹp đẽ, thân thương của nhà thơ, nơi khởi nguồn cho sự trưởng thành của nhà thơ. 
- Cảm hứng chủ đạo : Ca ngợi vai trò của xó bếp đối với đời sống tinh thần và sự trưởng thành của nhà thơ. 
- Mạch cảm xúc : Từ việc nhớ về xó bếp, nhà thơ nhớ lại cả một vùng kí ức ấu thơ gắn bó với người thân bên cạnh xó bếp. Để từ đó, nhà thơ suy ngẫm về vai trò của xó bếp đối với sự trưởng thành và đời sống tinh thần của nhà thơ. 
Ví dụ: khổ cuối bài thơ: 
Mặt trận dời vào sâu 
ngày mai ta dừng chân nơi nào 
khoảng trống phía trước vẫn bỏ ngỏ 
đâu biết những gì chờ ta đằng kia 
chỉ biết đời ta khởi đầu từ nơi ấy... 
2. Thử biến đổi hình thức thể hiện một số dòng thơ, khổ thơ trong bài thơ “Xó bếp” để thấy rõ hơn tính chất linh hoạt, phóng khoáng về hình thức thơ tự do 
Thay đổi cách ngắt dòng 
Thêm bớt từ ngữ 
Mặt trận dời vào sâu 
ngày mai 
 ta dừng chân 
 nơi nào 
khoảng trống phía trước 
 vẫn bỏ ngỏ 
đâu biết những gì chờ ta đằng kia 
chỉ biết đời ta 
 khởi đầu từ 
 nơi ấy... 
Mặt trận dời vào sâu 
ta lại khoác ba lô lên đường 
nơi nào sẽ đón chân ta nghỉ 
 đâu biết 
khoảng trống phía trước 
 vẫn bỏ ngỏ 
đâu biết những gì chờ ta đằng kia 
chỉ biết đời ta 
 khởi đầu 
 từ nơi ấy... 
 lòng ta bát ngát lên đường 
3. HS thực hành điền nối tiếp một cách sáng tạo các từ ngữ, hình ảnh hoặc cả dòng thơ 
Ví dụ 1 
Ví dụ 2 
Ví dụ 3 
Em thấy không, tất cả đã xa rồi 
Trong tiếng thở của thời gian......... 
Tuổi thơ kia ............. 
Hoa súng tím vào ...................... 
( Theo Hoàng Nhuận Cẩm, Chiếc lá đầu tiên) 
Ôi ước gì được thấy mưa rơi 
...................................... 
( Theo Trẩn Đăng Khoa, Đợi mưa trên đảo Sinh Tồn) 
Họ gánh về cho tôi mùa ổi mùa xoài mùa mận 
 . 
( Trích Những ngôi sao mang hình quang gánh, Nguyễn Phan Quế Mai ) 
HOẠT ĐỘNG 3 THỰC HÀNH VIẾT THEO QUY TRÌNH 
Đề bài: Hãy vận dụng kiến thức đã học để tập làm một bài thơ tự do ghi lại cảm xúc của em trước cuộc sống phong phú, muôn màu muôn vẻ. 
II. TẬP LÀM MỘT BÀI THƠ TỰ DO 
1. Bước 1: TRƯỚC KHI VIẾT 
a. Xác định đề tài và cảm xúc 
- HS tự do lựa chọn một đề tài yêu thích: đề tài nhà trường, gia đình, quê hương, đất nước, thiên nhiên, người lính,... 
- Xác định cảm xúc với đối tượng đã chọn: yêu mến/ biết ơn/ tự hào/ nhớ nhung/ xao xuyến,... 
PHIẾU Ý TƯỞNG: 
Đề bài: Tập làm một bài thơ tự do ghi lại cảm xúc của em trước cuộc sống phong phú, muôn màu muôn vẻ. 
Em có cảm xúc đặc biệt với sự vật, hiện tượng nào trong cuộc sống? 
Những sự vật, hiện tượng đó gắn liền với những hình ảnh nào ? Xác định hình ảnh trung tâm và các hình ảnh có liên quan. 
Xác định cảm xúc chủ đạo và hình dung sự phát triển của mạch cảm xúc gắn liền với sự vận động của các hình ảnh. 
Những hình ảnh đó khiến em có những liên tưởng độc đáo, thú vị nào không ? 
Em chọn cách gieo vần, ngắt nhịp như thế nào để phù hợp ý tưởng của mình ? 
Em có thể dùng từ ngữ và các biện pháp tu từ nào để diễn tả thành công các hình ảnh đó ? 
- Tìm các hình ảnh phù hợp, để lại cho bản thân nhiều cảm xúc nhất. Xác định hình ảnh trung tâm và các hình ảnh bổ trợ. 
- Phát triển mạch cảm xúc bằng cách tưởng tượng sự vận động của hình ảnh, kết nối các sự vật, hiện tượng có mối liên hệ với hình ảnh trung tâm. 
b . Lựa chọn hình ảnh biểu đạt cảm xúc 
- Tạo nhịp điệu linh hoạt dựa trên nội dung biểu đạt. 
- Gieo vần linh hoạt, kết hợp vần bằng – vần trắc, vần chân – vần lưng, vần liền – vần cách,... 
c. Gieo vần, ngắt nhịp 
- Lựa chọn từ ngữ phù hợp, có thể sử dụng từ tượng thanh, từ tượng hình. 
- Sử dụng các biện pháp tu từ khác nhau: so sánh, nhân hóa, ẩn dụ, điệp ngữ,... 
d. Lựa chọn từ ngữ, biện pháp tu từ 
2. Bước 2: THỰC HÀNH VIẾT 
3. Bước 3: SAU KHI VIẾT 
Bảng kiểm yêu cầu đối với bài thơ tự do 
Tiêu chí 
Đạt 
Chưa đạt 
Hình thức nghệ thuật 
Vần trong bài thơ: có thể có vần, gieo vần linh hoạt; có thể không vần. 
Nhịp thơ linh hoạt, phù hợp với cảm xúc . 
Hình ảnh sinh động, thú vị. 
Biện pháp tu từ đa dạng, phong phú. 
Từ ngữ đặc sắc, thể hiện được chính xác điều người viết muốn nói. 
Nội dung 
Cảm xúc chân thực. 
Nội dung, ý nghĩa sâu sắc. 
Nhan đề phù hợp với nội dung văn bản. 
HOẠT ĐỘNG 4 VẬN DỤNG 
- Dựa vào những góp ý của bạn theo nhóm đôi, hãy tự chỉnh sửa bài thơ của mình. 
- Nhậ n bài thơ của một bạn khác trong lớp, đọc, góp ý dựa trên bảng kiểm. 
- Tập sáng tác một bài thơ tự do khác với đề tài mới. 
THANK YOU